Stikkordarkiv: Sørfjorden

Den gong frukttrea hadde sjel

2 svar

Kvar gong eg kjem til Hardanger og ser dei store frukthagane i Sørfjorden, vert eg imponert over korleis næringa har utvikla seg frå barne- og ungdomstida mi, Dei snorrette geledda med frukttre vitnar om effektiv drift, der stell og innhausting skal kunna utførast på ein enkel måte. Samstundes får dei stramme rekkjene av frukttre meg til å tenkja på nord-koreanske militærparadar; alle trea like store, alle med same utrykket, osande av ekstrem effektivitet. Då tenkjer eg attende på dei gamle, store frukttrea som vaks i hagane i Lofthus-bygda i barndomen min.  Dei var store og ruvande. Kvart tre hadde sine kjennemerke, var som eigne individ å rekna, og somme av dei hadde eigne namn. Eg vert meir og meir sikker på at desse store trea hadde sjel.

Ta til dømes Turkestovetreet på Egils-bruket. Det var eit ypparleg kjøttmorelltre; det bar godt kvart år. Varmen frå skifertaket på turkestova gjorde at morellene var tidlege, og tidlege moreller var godt for fruktdyrkaren. Det gav god pris. Eg hugsar godt at den fyrste arbeidsdagen min som hentar fekk eg prøva meg i dette treet. Me skulle sortera morellene i stigen, dvs. kasta dei dårlege og leggja dei gode i laupen. Det var fint vêr og hentinga gjekk lett. Då arbeidsdagen var slutt, hadde eg henta ni kassar à 8 kilo. Arbeidskameraten min, ein vaksen bygdegut, hadde henta 11 kassar. Me var i grunnen litt imponerte begge to. Det var nok den einaste gongen eg henta so mange kassar moreller på éin arbeidsdag. Det var berre eitt turkestovetre.

På Nybrot, det vesle stykket til besten og besto, hadde me eit stort morelltre  av sorten Wederske, eller «verders» som lokalnemninga var. Treet var ruvande og godt å klatra i. Straks bæra rodna i toppen på treet, klatra eg opp. Eg hadde i grunnen ikkje lov til å eta so mykje direkte frå trea. Morellene skulle hentast og seljast. Dei gav litt ekstra pengar som skulle gå til å byggja nytt hus på Nybrot. Men det vart likevel mange stunder i toppen på «verders»-treet, der eg kunne sitja og sjå på folk som gjekk og sykla forbi på vegen, utan at dei fekk auga på meg. Herleg fridom med søte moreller i munnen!

Desse store tre-individa utfordra oss hentarane på mange måtar. Me måtte læra oss korleis me skulle «angripa» kvart av dei store trea med lange trestigar når dei skulle hentast. Me såg oss ut greinene der me kunne støtta opp stigane utan at det var fårleg. Det var viktig å setja stigen slik at me kunne nå mest mogeleg frå kvart stigeoppsett. Mange stader måtte me staga opp stigane, dvs. me sette eit jarnspett i jorda, der me festa eitt tau som heldt stigen på plass i treet. Far lærte meg å festa meg i stigen med føtene slik at eg kunne plukka, eller pitla som me sa, med begge hendene. Og so måtte me læra oss å balansera høge stigar, der me skulle flytta dei rundt trea. I dag trengst det berre små gardintrapper. Ingen lærer å balansera høge stigar lenger.

I bløminga var dei store trea massive blomeberg med ein ange som kunne få nokon kvar til å verta ørne. Epleblomen var den beste i so måte. Somme stader langs gamlevegen mellom Lofthus og Ernes kunne trea danna reine tunellar av blømande epletre. Berre tenk deg seine vårkveldar då svermande ungdom gjekk i denne blomeangen, rusa både på blomeduft og seg sjølve. Somme gonger tenkte dei nok på framtida som ei bløming i Hardanger. Eg er sikker på at dei store trea smilte lurt gjennom blomeprakta medan dei tenkte sitt. Dei var nok mest opptekne av at om nokre månader var det haustingstid. God bløming gav ofte bod om rik frukthaust.

«Understøttes af Fattigvæsenet»

Legg igjen en kommentar

Tittelen er teken frå ein merknad i folketeljinga for 1865, og merknaden gjeld hushaldet til eine oldebesten min på farssida, Jon Davidsen Velure (1820-1891). Han var strandsitjar utan jord, og etter kvart som dei 10 borna vart 12-13 år, vart dei sende på legd eller borttinging til ulike gardar i indre Hardanger. Systemet var slik at dei gardbrukane som krov minst pengar for å ta inn born som trong hjelp frå fattigvesenet, dei fekk tilslaget. I 1865 var to av borna plasserte. Trulegvis var ho Brita, fødd 1851, tenestejente på Eitrheim i Odda, og me veit sikkert at han David, fødd 1853, heldt til på Haustveit. I heile skulekrinsen var det berre oldebesten som hadde denne merknaden. Det fortel litt om tilstanden for familien, som i 1865 hadde fem heimebuande born.

I tidlegare tekstar har eg skrive litt om korleis det gjekk med dei fire som drog til Amerika og vart verande der, to jenter og to gutar. To av gutane var ein tur til Amerika, men slo seg ned i på Lofthus. Den eine av dei var besten min, Jakob Jonsen Velure (1863-1943). Tre av dei andre jentene vart gifte i Sørfjorden. Eg har ingen dokumentasjon av det, men det tyder på at dei vart gifte i det området dei flytte til som legdslemer.

Den eine guten som vart verande i heimedistriktet, var Olai Jonsen Velure (1868-1928). Han kom som legde- og tenestegut til Alvsåker, og der vart han verande og tok seinare namnet Alvsåker. Eg har nokre brev som han skreiv til besten min då han var i Amerika. Det eine er frå 1885 og det andre frå 1887. Begge gjev interessante kvardagsopplysingar om livet som tenestegut på Alvsåker. Han klagar over svært hard arbeid. Han skriv at sommaren 1885 har dei stått opp fire-halv fem om morgonen, og middagspausa har ikkje vore meir enn ein halv time. Han er misnøgd med husbonden fordi han ikkje har betalt han for det det året han har vore der. Sist vinter arbeidde han på eiga hand i skogen og skaffa seg pengar på den måten. Han vil difor gå i skomakarlære komande vår (1886).

I brevet frå 1887 er han framleis på Alvsåker. Det vart ikkje noko skomakarlære, fortel han. I staden skal han arbeida i 10 veker for fem kroner veka. Fem år seinare gifter Olai seg, då er han oppført med bøkker (tunnemakar) som yrke. Han slo seg ned på ein husmannplass på Alvsåker, og han og kona Anna Bergesdotter Oma (1866-1937) fekk sju born.

Dei 10 fattigborna frå Holo på Velure kom seg fram i livet på ulik vis. Me veit at livet vart strevsamt og hardt for fleire av dei. Karakteristisk nok spreidde dei  seg over eit stort område, dels i Amerika, dels i Hardanger. Folk måtte flytta der dei kunna skaffa seg arbeid. Kravet om å flytta på seg prega mange bygder på slutten av 1800-talet. Det var nok typisk for husmannssønene å finna seg eit handverk som dei kunne leva av: skreddar, skomakar, snikkar, bøkker. Seinare baud ein veksande industri leveveg for mange. Å gifta seg til gard høyrde nok til draumeverda for det store fleirtalet. Teoretisk utdanning var også godt plassert i draumane for dei fleste. Jentene på si side vart ofte gifte i dei bygdene der dei tok seg teneste. Og nett slik var nok språkbruken på den tida: kvinnene vart gifte, karane gifte seg.