Kategoriarkiv: Språk

Rakkedeis

Legg igjen en kommentar

Av og til dukkar det opp ord i minnet som eg ikkje har brukt eller høyrt på år og dag. ‘Rakkedeis’ kom flytande utan at eg veit kvifor. Får eg tilbod om freudiansk psykoanalyse for å få svar, kjem eg til å takka høfleg nei. – Ordet finst hjå Halldor O. Opedal i «Hardingmålet» saman med eit synonym ‘lakkedeis’. Begge betyr ‘rangel’; «han kom pao rakkùdeis». «Hamna på fylla», ville me kanskje ha sagt i dag.

Skal ein tru språkkjeldene, kan det sjå ut som ordet fyrst og fremst er brukt i Hardanger og delar av Hordaland. I det store verket «Norsk Ordbok over det norske folkemålet» er berre forma ‘lakkedeis’ registrert med ei enkel tilvising til Hardanger. Rakkedeis er eit sjeldant døme på at eg ikkje finn eit ord i Norsk Ordbok. Kanskje har det noko å gjera med at ordbokredaksjonen mogelegvis manglar empirisk grunnlag for harding-rakkedeis?

Det mest interessante er at ordet er i aktiv bruk i språkområdet. Eit søk hjå Nasjonalbiblioteket viser at ordet har fått litt utvida tyding. I avisene Hardanger Folkeblad og Nordhordland er det reportasjar om skuleborn som går på rakkedeis i meininga ‘på sjølvstyr’. Ein annan reportasje frå Hardanger brukar rakkedeis om å gå frå post til post i ei kulturløype i ein landskapspark. I Bergens Tidende er det ei melding om at kattar som har vore på rakkedeis, skal få nye heimar. Og endeleg er det eit lokalt orkester som heiter «Rakkadeis». Vonlegvis ventar dei til etter speleoppdraget med å leva opp til namnet.

To spørsmål om rakkedeis går eg ikkje vidare med. Eg har for lite kunnskap til å seia noko om etymologi/opphav. Dessutan avstår eg frå å spekulera om kvifor Hardanger ser ut til å vera eit språkleg episenter for eit ord som kort og godt tyder ‘rangel’. Berre det å stilla spørsmålet, kan utløysa ein tsunami av konspiratoriske teoriar.

Etterskrift:
Mange kommenterte innlegget mitt om ‘rakkedeis’, og det er fint. Ikkje uventa fekk eg eit tips som viser til Bergen. Gunvor Blytt Kjosås gjorde meg merksam på at ordet finst i Bergens-ordboken, men der er ordet skrive ‘ragedis’. Utan tvil er det same ordet, med tilvisingar til bergensforfattarar frå 1860- og 1910-talet. Andre skrivemåtar er ‘rakedans’ og ‘raggedus’. Tydinga er «vanskelig eller ubehagelig situasjon, rangel, uorden, skjødesløshet». Vidare står det i ordboka at ordet finst i vestnorske og nordnorske dialektar.

Det Norske Akademis Ordbok har same tilvisingane som Bergensordboken til eldre bergensk. Begge ordbøkene viser til ei usikker kopling til frisisk ‘rake-defes’, som betyr ‘slumpetreff’. Og skal ein fyrst gå inn på ein spekulativ veg, kan det også nemnast at i dansk er det eit ord ‘rakkeri’ som kan bety «besværligt, ubehageligt rejseliv, flakkeri». Men der set eg strek. At dei eldste kjende døma kjem frå Bergen, er nok ikkje uventa når me møter uvanlege ord på Vestlandet.

Stuttbrok

Legg igjen en kommentar

For at alle skal forstå det eg skriv frå fyrste ord: brok er det same som bukse. – Med ein del år på buksebaken har eg opplevt korleis buksemoten for karar har endra seg. Ikkje so å forstå at eg har fylgt endringane so nøye og manglar nok mykje detaljkunnskap. Likevel, dei gongene ein skulle kjøpa seg ei brok, fekk ein med seg endringane, anten ein ville eller ikkje.

No, i 2019, trur eg det er på moten att med karabrøker som går eit stykke opp på leggen. Det ser ut som om karane har vakse ut av konfirmasjonsbuksa si. I min ungdom var dette eit teikn på at gutane ikkje høyrde med til jente-favorittene. I mi ungdomstid skulle buksene gå ned på skorne slik at framsida på buksebeinet la seg med ein liten brett over skorne. Eg har nok stoppa på det stadiet. (Eg merkar at kunnskapen på feltet er mangelfull og manglar ord for å forklara kva eg meiner.)

Seinare vart det mote at buksebeina var so lange at dei skulle krølla seg som trekkspelbelgar oppetter leggene. Dei buksene vart eg aldri fortruleg med. Eg fekk meg ikkje til å gå med bukser som fortalte for all verda at eg er kort i beina. So lenge denne moten eksisterte, var det nokon rundt meg som måtte leggja opp buksebeina, dersom eg ikkje hadde tid til å venta på at butikken la opp buksa.

Den eigentlege stuttbroka høyrde gutedagane til. I mai starta masing på mor om å få ta på seg stuttbroka og kunna gå med med berre legger. Det var ei underleg form for vår-fridom å kunna gå med berre legger. Enno i dag ser eg vaksne karar krypa inn i stuttbrøkene sine for å prisa våren og visa fram ekstremitetane sine i det offentlige rommet. I dag snakkar vel dei fleste om «shorts», til liks med alle dei andre engelske orda som smyg seg inn i det norske språket. «Stuttbrok» høyrer nok med til den aukande delen av språket vårt som finn seg ein kvilestad i ordbøkene. Uansett er det kanskje ein fridomsdimensjon over stuttbroka.