Kategoriarkiv: Hardanger-minne

«Understøttes af Fattigvæsenet»

Tittelen er teken frå ein merknad i folketeljinga for 1865, og merknaden gjeld hushaldet til eine oldebesten min på farssida, Jon Davidsen Velure (1820-1891). Han var strandsitjar utan jord, og etter kvart som dei 10 borna vart 12-13 år, vart dei sende på legd eller borttinging til ulike gardar i indre Hardanger. Systemet var slik at dei gardbrukane som krov minst pengar for å ta inn born som trong hjelp frå fattigvesenet, dei fekk tilslaget. I 1865 var to av borna plasserte. Trulegvis var ho Brita, fødd 1851, tenestejente på Eitrheim i Odda, og me veit sikkert at han David, fødd 1853, heldt til på Haustveit. I heile skulekrinsen var det berre oldebesten som hadde denne merknaden. Det fortel litt om tilstanden for familien, som i 1865 hadde fem heimebuande born.

I tidlegare tekstar har eg skrive litt om korleis det gjekk med dei fire som drog til Amerika og vart verande der, to jenter og to gutar. To av gutane var ein tur til Amerika, men slo seg ned i på Lofthus. Den eine av dei var besten min, Jakob Jonsen Velure (1863-1943). Tre av dei andre jentene vart gifte i Sørfjorden. Eg har ingen dokumentasjon av det, men det tyder på at dei vart gifte i det området dei flytte til som legdslemer.

Den eine guten som vart verande i heimedistriktet, var Olai Jonsen Velure (1868-1928). Han kom som legde- og tenestegut til Alvsåker, og der vart han verande og tok seinare namnet Alvsåker. Eg har nokre brev som han skreiv til besten min då han var i Amerika. Det eine er frå 1885 og det andre frå 1887. Begge gjev interessante kvardagsopplysingar om livet som tenestegut på Alvsåker. Han klagar over svært hard arbeid. Han skriv at sommaren 1885 har dei stått opp fire-halv fem om morgonen, og middagspausa har ikkje vore meir enn ein halv time. Han er misnøgd med husbonden fordi han ikkje har betalt han for det det året han har vore der. Sist vinter arbeidde han på eiga hand i skogen og skaffa seg pengar på den måten. Han vil difor gå i skomakarlære komande vår (1886).

I brevet frå 1887 er han framleis på Alvsåker. Det vart ikkje noko skomakarlære, fortel han. I staden skal han arbeida i 10 veker for fem kroner veka. Fem år seinare gifter Olai seg, då er han oppført med bøkker (tunnemakar) som yrke. Han slo seg ned på ein husmannplass på Alvsåker, og han og kona Anna Bergesdotter Oma (1866-1937) fekk sju born.

Dei 10 fattigborna frå Holo på Velure kom seg fram i livet på ulik vis. Me veit at livet vart strevsamt og hardt for fleire av dei. Karakteristisk nok spreidde dei  seg over eit stort område, dels i Amerika, dels i Hardanger. Folk måtte flytta der dei kunna skaffa seg arbeid. Kravet om å flytta på seg prega mange bygder på slutten av 1800-talet. Det var nok typisk for husmannssønene å finna seg eit handverk som dei kunne leva av: skreddar, skomakar, snikkar, bøkker. Seinare baud ein veksande industri leveveg for mange. Å gifta seg til gard høyrde nok til draumeverda for det store fleirtalet. Teoretisk utdanning var også godt plassert i draumane for dei fleste. Jentene på si side vart ofte gifte i dei bygdene der dei tok seg teneste. Og nett slik var nok språkbruken på den tida: kvinnene vart gifte, karane gifte seg.

Ei familiesoge frå 1890-talet

I ein tidlegare tekst skreiv eg om eit brev som eg har etter eine oldebesten min på farssida. Etter ein av oldebestane mine på morssida, Håvard Håvardson Urheim (1868-1898), har eg kopiar av fleire brev som han har skrive. Dermed kjem eg litt nærare inn på han, i alle fall på somme måtar, sjølv om det er rett å seia at han berre so vidt var innom slekta.

Håvard var yngste guten i ein barneflokk på fem. Breva etter han er frå åra 1886-1896. Dei er ikkje so mange, men gjev likevel eit inntrykk av ein livsglad ung mann med samfunnsengasjement. Breva er frå ein periode då han arbeidde som seljar/handelsmann i Nord-Noreg, og breva er stila til ein kamerat heime i Hardanger. Det er litt uklårt om han heldt seg i Nord-Noreg heile året, eller om han berre var der i periodar. Breva er sende frå ulike stader, fordi han reiste rundt og selde varer til fiskarar og fastbuande. Fleire av breva er skrivne på brevpapiret til handelsmannen Knut Saue i Harstad. Det kan tyda på at Håvard var tilsett i det firmaet.

Han skreiv på nynorsk, og det er ulikt andre brev frå den tida. Håvard fortel i 1895 at han har starta med eit leselag og mållag i Harstad. Han er svært oppteken av korleis det går med ungdomslaget i heimbygda. Det er tydeleg at han av og til sende tekstar heim til ungdomslagsbladet «Oskeladden». I eit brev frå 1896 klagar han på at det var so mange unionsflagg som vart brukte under feiringa av 17. mai i Finkongkjeilen i Finnmark . Det var berre eitt reint norsk flagg å sjå, og det var det ein same som hadde.

Breva inneheld mykje vanleg radl, slik ein kan venta mellom to unge menn. Han vil gjerne vita om det har kome nye, spennande tauser på gardane i heimbygda. Heimlengten skin gjennom somme gonger, sjølv om han er tydeleg fascinert av naturen i den nordlege landsdelen. I eit brev frå april 1894 nemner han ei jente frå heimbygda, Guri Saue (1868-1946), opphavleg frå Voss. Ho hadde i 1880-åra flytta saman med familien til garden Tveit, som ligg på strekkja mellom Lofthus og Kinsarvik. (Guri var syster til Knut Saue, handelsmannen som Håvard hadde kontakt med eller arbeidde hjå.) Håvard fortel at ho Guri hadde mist mannen sin, handelsmann Nils Gregersen (1855-1894). Dei budde då i Kabelvåg. Håvard ordlegg seg slik at han eigenleg ikkje ankar so mykje på at ho Guri hadde vorte enkje.

Det har ikkje lukkast meg å finna opplysningar om når ho Guri gifte seg med Nils Gregersen, opphavleg frå Tvedestrand. Men eldste dotter deira, Anna Maria, vart fødd 9. oktober og døypt 26. oktober i kyrkja i Kinsarvik. Ei anna dotter, Gudrun Nilsine, vart fødd 9. januar 1894. Same dagen som Guri bar Gudrun til dåpen, 26. mars 1894, gravla ho mannen sin. Nils Gregersen døydde av «hjernebetendelse», som det står i kyrkjeboka.

Tjuefem år gamal sat Guri som enkje med to små jenter. Ho flytte attende til Tveit, og fjerde joledag i 1897 gifte ho seg med Håvard Håvardson. I familieforteljinga vår heiter det at Håvard hadde eit godt auga til Guri i ungdomstida. Det kan i so fall kasta ljos over den småkryptiske formuleringa som Håvard hadde i brevet frå april 1894, då Guri miste fyrste mannen.

Lukka vart ikkje langdryg for Guri i andre ekteskap heller. Allereie i november 1898 måtte ho fylgja Håvard til grava. Han hadde falle utfor ein skrent på veg til Aurland og slege seg ihel. Handelsmann som han var, skulle han vel på eit oppdrag, og gjekk over fjellet til Sogn. Før ho var 30 år hadde Guri vorte enkje to gonger. Det einaste barnet til Håvard og Guri, Kristi, vart fødd i juli 1899. Ho vart besto mi på morssida, men det er ei anna soge.